ایمان، از خشکی نظریه به تجربه عملی رهانیدن انسان
کتاب: "علم کلام از عقل جدلی تا تجربه عملی در نزد نورسی"
نویسنده: د. سالم المساهلی
مرکز نشر: مرکز نشر و توزیع کتاب‌های تخصصی الاطرش، تونس
چاپ نخست: ۲۰۲۱
تعداد صفحات: ۳۵۸
بیشتر اهمیت میراث بزرگ کلامی مرتبط با عقیده اسلامی که از گذشته بر جای مانده، تحت تأثیر نگاه‌های انتزاعی قرار گرفته و آن را از دایره تأثیر وجدانی و هدایت اجتماعی به مربع‌های جدل و خشکی نظری عقیم یعنی جایگاه محدودیت نگاه، خودبیگانگی، از دست رفتن وابستگی و آرامش و اطمینانی که به سرعت انسان را به گمراهی‌های وجودی وارد می‌سازد، خارج ساخته است.
علاوه بر غلبه انتزاع و نگاه خشک نظری، باید گفت آنچه که فرصت استفاده از این میراث کلامی را محدود ساخته، همزمانی گسترش مدارس کلامی با عبور جهان اسلام در ضعیف‌ترین و آشفته‌ترین دوره‌های حیات خود است، به طوری که قدرت‌های استعماری و سلطه‌گر بر امتی نازل شدند که به دلایل درونی و عینی که در سال ۱۹۲۳ به فروپاشی بنای فرسوده خلافت انجامید، قدرت مقابله و ایستادگی در برابر آن حملات فرهنگی و تمدنی را از دست داده بود.
در میانه این چارچوب فرهنگی و تمدنی، هوشیاری امام سعید النورسی (۱۲ مارس ۱۸۷۶ – ۲۳ مارس ۱۹۶۰) تحریک شد. النورسی فردی است که زندگی‌اش با سلسله طولانی‌ای از مشکلات و ابتلاها به سمت توجه مجدد به عقیده اسلامی در نجات انسان معاصر از غربت و معیشت تنگش همراه شد که دوایی جز ایمان زنده و عقیده خالص نداشت.
النورسی، معروف به بدیع الزمان النورسی، جزء متفکران و مصلحانی است که با سطح گسترده‌ای از کارآمدی و اقتدار، با روحیه‌ای بالا، اراده‌ای محکم، عزمی صادق و شجاعتی نادر، به مطالبات عصر خود پاسخ دادند که هزینه آن، از خودگذشتگی‌های بسیاری بود که از خود نشان دادند و شاید ساده‌ترین آنها، زندان‌ها، تبعیدها، محاصره‌ها و محدودیت‌هایی بود که تا آخرین لحظات زندگی النورسی از او جدا نشد. وی مجدانه تلاش کرد تا "اعتقادات را در ذهن انسان به یک حرارت پیشبرنده برای انجام کاری تبدیل کند، امری که باعث می‌شود تا تدین، به یک نگاه عملیاتی تبدیل شود که در برابر سرخوردگی و شکست مقاومت می‌کند و باب امید و عشق به زندگی را باز می‌کند تا وجود انسانی به یک پویائی غایی برسد که در آن، حضور ثبتی و مصرف‌گرای آن از بین می‌رود و دایره تصادف، بی‌نظمی و هرج و مرج محدودتر می‌شود، ضمن اینکه به خلأ و ترس و احساس بیهودگی پایان می‌دهد.
کتاب دکتر سالم المساهلی به نام "علم کلام از عقل جدلی تا تجربه عملی در نزد نورسی" در همین چارچوب پژوهشی به رشته تحریر درآمده است. المساهلی در این کتاب به کنکاش در نگاه امام سعید النورسی برای «نجات ایمان از تعصب مذهبی و خشک نظری و سردی جدلی و ادبی می‌پردازد و راهکارهایی برای فعال سازی آن در شرایط واقعی زندگی مردم ارائه می‌دهد، امری که آن را از بی‌فایدگی فرهنگی و اجتماعی رها می‌سازد و آن را از نگاه منفی نجات می‌بخشد و حرارت درونی را به غلیان وا می‌دارند و انسان را در عین شایستگی نجات می‌بخشد».
این کتاب دو مبحث اصلی را مطرح می‌کند: مبحث نخست به مسئله ایمان و عقیده توحید اشاره دارد و در آن، به مقاله‌های فرقه‌های کلامی و روش علم کلام و نقد متمرکز آن پرداخته شده است، در حالی که مبحث دوم، به نگاه امام سعید النورسی برای نجات ایمان از شر تعصب مذهبی و خشکی نظری و سردی جدلی و ادبی از طریق پیشنهاد راه‌هایی برای فعال سازی آن در واقعیت معیشتی مردم پرداخته است، به طوری که آن را از توقف فرهنگی و اجتماعی نجات دهد و از ابعاد منفی دور سازد و در نتیجه، به وجدان‌های انسانی حرارت بخشد، به عقل جرأت دهد و انسان را در کمال شایستگی آزاد کند.
علم کلام، ستون تصور اسلامی و زیربنای اعتقاد و توحید
از علم کلام به عنوان اصول دین یاد می‌شود و ابوحنیفه آن را فقه اکبر نامید و نیز آن را علم نظر و استدلال و همچنین علم توحید و صفات نیز می‌نامند. بر اساس آنچه که در کتاب "کشاف اصطلاحات الفنون" اثر محمد علی التهانوی آمده است، علم کلام، «علمی است که از طریق اقامه برهان و دفع شبهات، از آن برای اثبات عقاید به دیگران بهره برده می‌شود».
به واسطه این تعریف، وسعت مفهوم علم کلام و مرکزیت آن در علوم و مباحث اسلامی روشن می‌شود، چرا که این علم، ستون تصور اسلامی و زیربنای اعتقادات و توحید است و پایه سایر علوم نیز به شمار می‌رود، ضمن اینکه قاعده نظر به احکام عملی است و نیز بزرگترین فقهی است که سائر احکام شریعت بر پایه آن استوار می‌گردند و شاید نامگذاری علم کلام به فقه اکبر در کلام ابوحنیفه، به دلیل تمایز مباحث آن از مباحث فقه عملی باشند که "فقه اصغر" نامیده می‌شود. هر دوی اینها، از علم اصول بر می‌آیند، اما علم کلام، بعد نظری را می‌سازد و فقه بر بعد عملی دلالت دارد. معنای فقه نیز علم است و علم کلام، علم اکبر است، زیرا به گفته محمد صالح محمد السید، استاد فلسفه اسلامی در دانشگاه المنیا واقع در مصر در کتابی که با نام "اصالت علم کلام" تألیف کرد، ریشه عمل و طاعت به شمار می‌رود.
علم الکلام، ابزاری برای مخالفت‌های منطقی
علم کلام، نه تنها مقدمه اصولی ایجاد ایمان و ریشه‌دار کردن آن نزد مؤمنان است، بلکه ابزاری برای دفاع از عقیده اسلامی در برابر مخالفان و بحث با آنها با ادله و براهین عقلی و منطقی برای اثبات درستی اعتقاد و از بین بردن شبهه‌های مخالفان و معاندان به شمار می‌رود، نگاهی که در دایره المعارف اصطلاحات علم کلام اسلامی، اثر سمیح دغیم نیز مورد استناد قرار گرفته است. در این کتاب آمده است که علم کلام، «بیان چگونگی استدلال تحصیل عقاید درست قطعی با اثبات درستی آن در نزد شریعت‌ها یا استدلال علیه عقاید و شرایع مخالف است».
بنابراین، روشن شد که علم کلام، دو کارکرد همراه با یکدیگر دارد: نخست، تثبیت ایمان به خداوند و توحید او در ضمیر مؤمن است به طوری که بدان باور و اطمینان قلبی داشته باشد. کارکرد دوم، مقابله با شبهه افکنی‌های مخالفان با از بین بردن شبهات آنان و استدلال است. شاید نگاه فارابی درباره معنای کلام، بر این نگاه تأکید بورزد. فارابی گفت: «صنعت کلامی، ملکه‌ای است که انسان از آن برای یاری آراء و افعال محدودی که واضع ملت بدان تصریح کرده است، در برابر سخنان مخالف، بهره می‌برد».
آنچه که نگاه فارابی را برجسته می‌سازد، این است که کلام، یک صنعت و ملکه است. به عبارت دیگر، کلام یک آمادگی ذهنی است که مستلزم آموزش و مهارت است که همگان از عهده آن بر نمی‌آیند و تنها کسانی از عهده آن بر می‌آیند که در این علم، جزء توانمندان باشند. ضمن اینکه برجستگی موضع فارابی در این است که معتقد است این علم، در نزد دو کارکرد تثبیت اعتقاد و دفع شبهات متوقف نمی‌شود، بلکه کارکرد دیگری آن، ابطال سخنان مخالفان اعتقادی است که متکلم با ارائه براهین عقلی و روش‌های جدلی آن را به انجام می‌رساند. این، همان نگاهی است که دایرة المعارف قرن بیستم بر آن صحه گذارد با این سخن که: «کلام علمی است که بیان دیدگاه‌هایی را شامل می‌شود که رسول خدا (ص) بدان تصریح کردند و آن را با ادله عقلی اثبات و یاری می‌کند و اظهارات مخالف آن را باطل می‌سازد».
تردیدی وجود ندارد که این علم، به ویژه بعد از بروز اختلافات نظری بین خود متکلمان، به دلیل رفتارهای مذهب‌گرایانه و تأثیرات حوزه سیاسی و اختلاط ملیت‌ها و فرهنگ‌ها که بعد از گسترش قلمرو حکومت اسلامی رقم خورد که باعث شد اقوام و ملیت‌های جدید و فرهنگ‌های متنوعی به دایره جامعه اسلامی وارد شوند، از نظر مفهومی و کارکردی توسعه پیدا کرد. بدین شکل است که ما تأثیرپذیری این مبحث از محیط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی که در آن زمان وجود داشت را درک می‌کنیم و در می‌یابیم که چگونه اختلاف میان فرقه‌های در علم کلام باعث شد که این علم در تعریف مفهوم علم، به چند شاخه تقسیم شود، امری که نشان دهنده سطحی است که اختلاف و شکاف تا آنجا گسترش پیدا کرده است، به طوری که نزاع و کشمکش دیگر متوجه مقابله با دشمنان خارجی مخالف عقیده اسلامی نبود، بلکه به کشمکش‌های درون مذهبی تبدیل شده بود.
علم کلام از تنگنای انتزاع تا پهنای واقعیت
این کتاب در واقع تلاش‌های تجدیدگرانه و عملی امام سعید النورسی برای خارج کردن علم کلام از دایره نگاه انتزاعی و سطحی بودن آن به واقعیت عملی و از مقوله‌های خشک به حرارت عاطفی و حیاتی یک اقدام است. النورسی این تلاش‌های خود را با نقد میراث متکلمان قدیمی آغاز کرد و با این مقدمه، به پرسش‌هایی درباره انسان پاسخ داد در حالی که به دور از خواب آلودگی‌های فلسفی ایده‌آل‌گرا یا مادی‌نگری‌های کشنده روح، با اشتیاق‌های او همراه بود و او را از نگرانی و خودباختگی نجات می‌دهد.
النورسی، راه اقدام واقعی و تجربه عملی‌ای را در پیش گرفت که به سمت بازگرداندن اعتبار انسانیت به انسان و اثرگذاری او در تاریخ، احیای ارتباط او با خالقش و احیای وجدان او همراه با برخورداری از روحانیت انس با جهان به عنوان تجلی اراده رحمت، عدالت، عنایت و ربانیت و به منظور بزرگداشت انسان و شادمان ساختن وجود او در حرکت بود. النورسی تلاش مجدانه‌ای انجام داد تا ایمان را از انتزاع جدلی خشک و ابهام آلود به بیداری مستمر بصیرت و وجدان منتقل کند، به طوری که در آن، ایمان، به یک قدرت ایجادگر زندگی و توزیع‌گر داخلی ناظر بر انسان و الزام‌آور برای او تبدیل گردد. بنابراین، قانون اخلاقی برای حمایت از ارزش‌های همزیستی بین مردم در آن سهیم می‌شود، زیرا برآمده از یک باور تام و اراده آزاد است.
امروز دیگر نمی‌توان درباره عقیده اسلامی با آن روش کلامی قدیمی که به انتزاع و بسته بودن و نگاه نخبگانه و خشک بودن شناخته می‌شود، سخن بگوئیم. چرا که در این صورت، اعتقادات اسلامی بیشتر به معادلات ریاضی و قواعد سخت منطقی شبیه می‌شود. اگر متکلمان قدیمی در شرایط تاریخی خودشان به دستمایه‌هایی همچون جدال میان فرهنگ‌های مختلف به زبان‌های خودشان رسیدند که آنها را به آن روش سوق می‌داد، اما شرایط امروز ما دیگر تکرار همان مقولات را بر نمی‌تابد، زیرا مسلمان امروز به نگاهی روشن و یقینی راسخ در عقیده خود نیازمند است و این امر مستلزم آن است که روش‌های کلامی از سطح نظری به شرایط واقعی زندگی منتقل شوند.
نیاز جدی به علم کلام عملی
المساهلی در این کتاب، بر اهمیت فزاینده‌ای تأکید می‌کند که امام سعید النورسی برای علم کلام عملی قائل بود، زیرا به نقش این علم در احیای شأن عقیده اسلامی – به عنوان مدار قناعت عقلی و راهنمای رفتار روزانه – از طریق پاکسازی آن از ناراستی‌ها و آزاد سازی آن از خشکی نظری و منطقی باور داشت. ضمن اینکه اهمیت علم کلام در درمان بیماری نفوس و خشکی قلب‌هاست که در نتیجه ورود حساب نشده به مطالبات مادی دنیا به تبعیت کورکورانه از فلسفه‌های مادی نوظهور به وجود می‌آید.
در این رابطه، المساهلی، علم کلام عملی را برخوردار از اهمیت بسیار بالایی توصیف می‌کند، زیرا حرارت قلب و عقل را به معنای ایمان باز می‌گرداند و سرزندگی را در احساس و رفتار زنده می‌گرداند و آن را به انگیزه و پیشرانی برای اقدام و اقدام آبادگرانه و تمدنی تبدیل می‌سازد. ضمن اینکه شرایط فرهنگی و اجتماعی را بهبود می‌بخشد و در برابر مسخ و الحاق و تقلیدی که فرهنگ‌های مغایر و متضاد آن را به فرهنگ اسلامی تحمیل می‌کند، می‌ایستد و معنای هویت را از ذوب شدن نجات می‌دهد.
غنای تجربه فکری امام النّورسی
دکتر سالم المساهلی که روی حوزه اندیشه اسلامی قدیم و نوین کار می‌کند، در نتیجه‌گیری پایان کتاب خود به برخورداری تجربه فکری امام سعید النورسی از تجربه حاصلخیز و پویا اشاره می‌کند و عمق دانشی و احاطه آن به حقایق دین و نیز توجه بی‌نظیر او به نیاز امروز مسلمانان و افق‌های دانشی و نگاه‌های باز او را می‌ستاید، امری که آن را در حوزه‌های متعدد از جمله در چگونگی پر کردن شکاف بین نظریه و اجرا در مسئله علم کلام و راه‌های تبدیل کردن واقعیت توحیدی به یک قدرت اثرگذار که قدرت ایجاد تغییر در انسان و واقعیت را دارد، شاهد هستیم.
تجربه فکری امام النورسی به تغییر نگاه به تصوف سنی و حل نگاه‌های عقل‌های کوچک و قاصر به آن و نیز حل شبهاتی که درباره آن ایجاد و باعث شده بود که به درویش‌گری نزدیک‌تر شود، کمک کرد. النورسی یک تجربه عملی در چگونگی ایجاد انسجام بین آموزه‌های دین حنیف و اعتقادات وارسته آن و بین نیازهای شرایط تاریخی کنونی و دوره‌ای که در آن زندگی می‌کنیم، آن هم بدون اینکه اضطراب یا نگرانی دامنگیرمان شود، ارائه داد. ضمن اینکه تألیفات او با نام "رسائل النور" که به ۵۳۹۲ صفحه می‌رسد، به تدوین یک برنامه تربیتی برای تغییر ذات و جامعه کمک کرد که در آن، از قرآن در احیای حقیقت ایمان و روشن کردن راه‌های اقدام فرهنگی و تمدنی بهره گرفته شده است.
https://arabi۲۱.com/story/۱۳۴۹۴۷۴/%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۸%A۵%D۹%۸A%D۹%۸۵%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۹%۸۵%D۹%۸۶-%D۸%AC%D۹%۸۱%D۸%A۷%D۹%۸۱-%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۹%۸۶%D۸%B۸%D۸%B۱%D۹%۸A%D۸%A۹-%D۸%A۵%D۹%۸۴%D۹%۸۹-%D۸%AA%D۸%AC%D۸%B۱%D۸%A۸%D۸%A۹-%D۸%AA%D۸%AD%D۸%B۱%D۹%۸A%D۸%B۱-%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۸%A۵%D۹%۸۶%D۸%B۳%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۸%B۹%D۹%۸۵%D۹%۸۴%D۹%۸A%D۸%A۹
نظر شما